ਪਾਠ-4 ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਅਤੇ ਤਾਪਮਾਨ

 

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-1. ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?

ਉੱਤਰ- ਧਰਤੀ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਹਵਾ ਦਾ ਇੱਕ ਘੇਰਾ ਜਾਂ ਗਿਲਾਫ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

 

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-2. ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਕਿੰਨੀ ਉਚਾਈ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ?

ਉੱਤਰ- ਵਾਯੂਮੰਡਲ 1600 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਉਚਾਈ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ 90% ਹਵਾ 32 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੈ ।

 

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-3. ਭੂਗੋਲ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਿਉਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ?

ਉੱਤਰ- ਕਿਉਂਕਿ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਧਰਤੀ ਤੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

 

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-4. ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੀਆਂ ਤਹਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।

ਉੱਤਰ- ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਤਹਿਆਂ ਹਨ :

1. ਅਸ਼ਾਤੀ ਮੰਡਲ

2. ਸਮਤਾਪ ਮੰਡਲ

3. ਮੱਧਵਰਤੀ ਮੰਡਲ

4. ਤਾਪ ਮੰਡਲ

 

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-5. ਸਮਤਾਪ ਸੀਮਾਂ ਕਿਸਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?

ਉੱਤਰ- ਸਮਤਾਪ ਮੰਡਲ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਸੀਮਾਂ ਨੂੰ ਸਮਤਾਪ ਸੀਮਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

 

ਪ੍ਰਸ਼ਨ- 6. ਬਾਹਰੀ ਮੰਡਲ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ?

ਉੱਤਰ- ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਪਰਤ ਨੂੰ ਬਾਹਰੀ ਮੰਡਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪਰਤ ਵਿੱਚ ਹਾਈਜਨ ਅਤੇ ਹੀਲੀਅਮ ਗੈਸਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

 

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-7. ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਗੈਸਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕਿਹੜੇ ਅੰਸ਼ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?

ਉੱਤਰ- ਜਲ ਵਾਸ਼ਪ ਅਤੇ ਧੂੜ ਕਣ ।

 

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-8. ਹਵਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕਿਸਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?

ਉੱਤਰ- ਹਵਾ ਦੇ ਗੰਧਲੀ ਹੋਣ ਨੂੰ ਹਵਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਧੂਆਂ, ਧੂੜ-ਕਣ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਦਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਗੰਦਗੀ ਹਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ ।

 

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-9. ਤਾਪਮਾਨ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਇਸ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਲਈ ਕਿਹੜੇ ਪੈਮਾਨੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ? ਉੱਤਰ- ਕਿਸੇ ਜੀਵ , ਵਸਤੂ ਜਾਂ ਜਗ੍ਹਾ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਗਰਮੀਂ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਇਸਨੂੰ ਸੈਲਸੀਅਸ (C) ਅਤੇ ਫਾਰਨਹੀਟ (F) ਵਿੱਚ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

 

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-10. ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵੱਧ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?

ਉੱਤਰ- ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇੱਥੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

 

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-11. ਦਿਨ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?

ਉੱਤਰ- ਦਿਨ ਸਮੇਂ ਧਰਤੀ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਗਰਮੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਤ ਸਮੇਂ ਛੱਡਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਦਿਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤਾਪਮਾਨ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਘੱਟ ।

 

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-12. ਸ਼ਿਮਲੇ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕਿਉਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ?

ਉੱਤਰ- ਸ਼ਿਮਲਾ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨਾਲੋਂ ਜਿਆਦਾ ਉਚਾਈ ਤੇ ਸਥਿੱਤ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਅਸੀ ਵੱਧ ਉਚਾਈ ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਤਾਪਮਾਨ ਘਟਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸ਼ਿਮਲਾ ਚੰਡੀਗੜ ਨਾਲੋਂ ਠੰਢਾ ਹੈ ।

 

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-13. ਹਵਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।

ਉੱਤਰ-(ਓ) ਠੋਸ ਕਾਰਕ-

1. ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਹਵਾ ਨੂੰ ਧੂੜ ਕਣਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

2. ਈਧਣ ਦੇ ਜਲਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਕਾਰਬਨ ਦੇ ਕਣ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਜਮਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਵਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।

(ਅ) ਗੈਸੀ ਕਾਰਕ –

1. ਮੋਟਰ ਗੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਦਾ ਧੂਆਂ ਹਵਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

2. ਸਮੋਗ ( ਧੂਏਂ ਅਤੇ ਧੁੰਦ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ) ਹਵਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

 

 

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-14. ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੀ ਹੇਠਲੀ ਤਹਿ ਨੂੰ ਕੀ ਆਖਦੇ ਹਨ? ਇਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।

ਉੱਤਰ- ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੀ ਹੇਠਲੀ ਤਹਿ ਨੂੰ ਅਸ਼ਾਂਤ ਮੰਡਲ ਜਾਂ ਅਧੋ- ਮੰਡਲ ਆਖਦੇ ਹਨ |ਇਹ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸੰਘਣੀ ਤਹਿ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਔਸਤ ਉਚਾਈ 12 ਕਿ:ਮੀ: ਹੈ । ਸਾਰੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੀ 75% ਹਵਾ ਇਸੇ ਤਹਿ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵਰਖਾ, ਬੱਦਲ, ਹਨੇਰੀ, ਤੁਫਾਨ ਆਦਿ ਇਸੇ ਤਹਿ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

 

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-15. ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਨ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ।

ਉੱਤਰ- ਨਾਈਜਨ- 78.03 %

ਆਕਸੀਜਨ- 20.99%

ਆਰਗਨ- 0.94%

ਕਾਰਬਨ-ਡਾਇਆਕਸਾਈਡ- 0.03%

ਹਾਈਡੋਜਨ- 0.01%

ਧੂੜ ਕਣ ਅਤੇ ਜਲ ਵਾਸ਼ਪ ॥

 

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-16. ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਓਜ਼ੋਨ ਗੈਸ ਕਿੱਥੇ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਕੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ?

ਉੱਤਰ- ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਓਜ਼ੋਨ ਗੈਸ ਸਮਤਾਪ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।ਇਹ ਗੈਸ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਬੈਂਗਣੀ ਕਿਰਨਾਂ ਨੂੰ ਸੋਖ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੀ ਹੈ।